Cội nguồn và cư trú
Tây Nguyên nằm trên dãy Trường Sơn, cao nguyên trung phần Việt Nam, với các cao nguyên Kon Tum, Pleiku, Đắk Lắk, M’Đrăk, Lâm Viên, Di Linh.
Các dân tộc bản địa thuộc hai ngữ hệ chính: Nam Đảo (Malayo-Polynesian) (Ê Đê, Gia Rai…) và Môn – Khmer (Ba Na, M’nông, Xơ Đăng, Cơ Ho…).
Tổ tiên cư trú lâu đời, sớm thích nghi với điều kiện núi rừng, hình thành các làng (plây, buôn) làm đơn vị cộng đồng.
Giao thương và kháng chiến
Từ xưa đã có giao thương với đồng bằng duyên hải qua các tuyến đường cổ.
Trong kháng chiến chống Pháp và Mỹ, Tây Nguyên là chiến trường chiến lược (Đường mòn Hồ Chí Minh, chiến dịch Tây Nguyên 1975).
Nhà ở
Nhà rông (Ba Na, Gia Rai): sàn cao, mái nhọn, là trung tâm sinh hoạt cộng đồng.
Nhà dài (Ê Đê, M’nông): có thể dài hàng chục mét, nơi nhiều thế hệ cùng ở.
Trang phục
Chủ yếu bằng vải thổ cẩm tự dệt, hoa văn gắn với núi rừng, sông suối, tượng trưng cho tín ngưỡng và tầng lớp xã hội.
Ẩm thực
Cơm lam, rượu cần, thịt nướng, cá suối… gắn với lối sống du canh du cư xưa.
Tín ngưỡng – lễ hội
Mang đậm yếu tố vạn vật hữu linh, thờ Yàng (thần tối cao).
Lễ hội tiêu biểu: đâm trâu, mừng lúa mới, mừng nhà rông, bỏ mả… phản ánh chu kỳ nông nghiệp và đời sống tâm linh.
Âm nhạc – sử thi
Không gian cồng chiêng Tây Nguyên đã được UNESCO công nhận là Di sản phi vật thể đại diện của nhân loại.
Sử thi như Đam San, Xinh Nhã, Đăm Di là kho tàng văn học dân gian quý giá.
Nghệ thuật điêu khắc
Tượng nhà mồ bằng gỗ mộc mạc, diễn tả cảnh sinh hoạt, tình yêu, sự nối tiếp giữa người sống và người đã khuất.
Canh tác: rẫy (lúa rẫy, bắp, khoai), chăn nuôi, săn bắt, hái lượm.
Quan hệ cộng đồng: buôn, plây hoạt động như một “nhà lớn” – mọi việc quan trọng đều bàn bạc chung.
Luật tục: quy định hôn nhân, đất đai, giải quyết tranh chấp, giữ gìn rừng.
Tây Nguyên hôm nay vừa phát triển nông – lâm nghiệp (cà phê, cao su, hồ tiêu) vừa đối mặt thách thức: di dân, biến đổi khí hậu, bảo tồn rừng và di sản văn hoá.
Nhiều chương trình gìn giữ cồng chiêng, khôi phục lễ hội, du lịch cộng đồng đang được triển khai để gìn giữ bản sắc Tây Nguyên trong thời kỳ hội nhập.